Mary Allen
O le fa'aumatia o lona uiga o se ituaiga o manu po'o se la'au ua leva ona i ai ua le toe i ai i luga o le fogaeleele. A mate le manu po'o le la'au mulimuli o se ituaiga, o le ituaiga atoa ua mate. O le a le toe i ai i luga o le fogaeleele mea ola faapena. O le tele o manu ma la'au ua mou atu sa iai i le lalolagi mo se taimi umi lava a'o le'i mou atu. O nisi o latou mo le faitau miliona o tausaga.
O tainasoa na mou atu pe a ma le 65 miliona tausaga talu ai. O le tele o ituaiga manu i le taimi e tasi, o ituaiga uma o tainasoa sa i ai i lena taimi. E ta'ua o le fa'aumatiaga tele. Na mate le Neanderthal i le 30,000 tausaga talu ai, o se ituaiga tagata. O tatou tuaa, o le ituaiga tagata "Homo Sapiens", na ola i le taimi e tasi ma Neanderthals. Ae o lenei ituaiga tagata e leʻi mate, o le mea lea ua tatou ola ai i aso nei.
E faʻafefea ona tupu le faʻaumatia?
Afai e toalaiti manu o se ituaiga faapitoa o totoe, o lena ituaiga e lamatia i le faʻaumatia. E mafai ona fa'aauau le ola o ia ituaiga pe'a fa'aauau pea ona fanafanau manu o lenei ituaiga, o lona uiga e fanauina ni tama'i manu. O le auala lea e tuufaasolo ai kenera o le ituaiga mai matua i a latou fanau. Afai e na'o le tasi pea o ituaiga o meaola ua mou atu e totoe, atonu e le fa'atupuina. Masalo o manu ua matutua pe mamai, pe atonu foi e nonofo na o latou ma e le feiloai. Afai e mate ia manu e lua, o le a mate le ituaiga o manu. O le a le toe i ai foi ni manu o lenei ituaiga ona o manu uma sa i ai kenera o lenei ituaiga ua mate.
E tutusa ma ituaiga laau. E iai foʻi suli o laʻau, mo se faʻataʻitaʻiga e ala i fatu. O kenera o le ituaiga laau o loʻo i totonu o fatu. Afai o se ituaiga laau e taofi le toe fanauina, mo se faataitaiga, ona ua le toe mafai ona toto fatu, o le a mate foi lenei ituaiga laau.
Aisea ua mou atu ai meaola?
Pe a mou atu se ituaiga o manu po o se laau, e mafai ona i ai ni mafuaaga eseese. E manaomia e ituaiga taitasi se nofoaga patino. Ole vaega lea ile natura e iai uiga fa'apitoa e taua ile ituaiga. Mo se faʻataʻitaʻiga, e manaʻomia e lulu ni vaomatua, e manaʻomia e tuna ni vaitafe ma vaituloto mama, ma e manaʻomia e lagomeli ni vao ma fanua o loʻo i ai laau fuga. Afai e fa'aitiiti ma fa'aitiiti lenei nofoaga, pe tipi i luga o auala, pe leiloa se mea taua, e le mafai ona toe ola lelei se ituaiga. O le aofaʻi o manu e faʻaitiiti ma laiti seia oʻo ina mate le manu mulimuli.
O le filogia o le si'osi'omaga ma suiga o le tau o lo'o i'u ai fo'i i le fa'aumatiaina o ituaiga o manu ma la'au ona ua matua fa'aleagaina lo latou nofoaga. Ma le mea mulimuli, e lamatia foi ituaiga o manu pe a tele naua e tuli. Talu ai sa iai se aafiaga tele o le tagata i le olaga i luga o le fogaeleele e ala i alamanuia ma faatoaga, e tusa ma le afe taimi le tele o manu ma laau toto ua mou atu nai lo le taimi muamua i le vaitaimi lava e tasi. Pe a mou le tele o ituaiga i se taimi puupuu, e taʻua o le faʻaumatia. Mo le tusa ma le 8,000 tausaga na iai foi se isi vaitau o le faʻaumatia tele. O le mafuaaga o lenei mea o le tamaloa.
O le a se mea e mafai ona fai e puipuia ai le fa'aumatia o ituaiga?
E iai faʻalapotopotoga faʻavaomalo o loʻo galulue e puipuia le siosiomaga. Mo se faʻataʻitaʻiga, latou te tausia se "Lisi Mumu o Ituaiga Faʻaleagaina". I luga o lenei lisi o loʻo i ai ituaiga o loʻo lamatia i le faʻaumatia. Ona taumafai lea o le au siosiomaga e laveai manu ma laau o loo i luga o lenei lisi mai le faʻaumatia. E aofia ai foi ma le puipuia o nofoaga e nonofo ai nei ituaiga. Mo se faʻataʻitaʻiga, e ala i le fauina o alavai e totolo i lalo o se auala.
E masani ona taumafai e teu manu mulimuli o se ituaiga i totonu o pa manu. O iinei e tausia ma puipuia ai manu mai faʻamaʻi. E fa'atasia tama ma fafine ma le fa'amoemoe o le a maua ni a latou fanau ma fa'asao ai lea ituaiga.